عبدالسمیع بن محمدعلی یزدی از عالمان، فقیهان و شاعران قرن سیزدهم قمری است که همانند شمار کثیری از ایرانیان خدمات ارزنده ای به زبان و ادبیات عربی ارائه نموده است. تاکنون جز در چند کتاب تراجم، نامی از این شخصیت بزرگ ایرانی برده نشده و در گذر زمان رنگ فراموشی به خود گرفته است. بیشتر آثار وی به زبان عربی و در موضوع نحو عربی است. یکی از مهمترین نوشته های وی منظومه نحوی «العرو ه الوثقی» است که در یکصد و ده بیت سروده شده است. گرچه این منظومه ناشناخته مانده است اما سه شرح از آن در میان نسخه های خطی موجود است که نشان از اهمیت آن در زمان خود دارد. این نوشته به معرفی این دانشمند ایرانی و منظومه نحوی وی و تصحیح آن می پردازد.

0

دانشمندان مسلمان در شماری از علوم، برای تسهیل در امر آموزش و به خاطر سپردن مطالب، از قدرت نظم و موسیقی کلام بهره گرفته اند و قواعد و اساس آن علوم را به نظم کشیده اند. این دسته آثار به «منظومه های تعلیمی» موسوم اند. بیشترین نمونه این گونه منظومه ها در صرف و نحو عربی بوده است. در میان ایرانیان هم منظومه سرایی در شماری از علوم، به ویژه در نحو و صرف عربی، رواج گسترده ای داشته است. نوشته پیش رو به معرفی برخی از منظومه های نحوی ایرانیان می پردازد. آنان گاه کتب پیشینیان، از جمله عوامل جرجانی، مفصل زمخشری وکافیه ابن الحاجب و... را جهت سهولت یادگیری به نظم عربی کشیده اند، گاه همین آثار را به نظم فارسی ترجمه کرده اند، و گاه خود کتاب نحوی مستقلی به صورت منظومه عربی یا فارسی سروده اند.

منظومه های نحوی جایگاه ویژه ای در ادبیات عربی و آموزش علم نحو دارند. مشهورترین این منظومه ها الفیه ابن مالک (م.672) است. ولی پیش از او احمدبن منصور یشکری (م.370)؛ حریری (م.516) و ابن معطی (م.628) منظومه های تعلیمی خود را در علم نحو سروده اند. اما نخستین منظومه نحوی از آن خلیل بن احمد (م.170) است در 293 بیت که در این نوشتار به ویژگیهای آن اشارت رفته است.

بهاء الدین محمد بن حسین عاملی (953-1030ق) بشناخته به «شیخ بهایی» در تفسیر گران سنگ العروه الوثقی آرای مفسران در تفسیر سوره حمد را گزارش کرده، پس از تحلیل و نقد، هر یک را در ترازوی صحت وسقم نهاده، دیدگاه خویش را بازتابانده است. ارائه و تحلیل گزارش ها و نقدهای شیخ بهایی درباره استقلال یا اتحاد سوره های «ضحی و شرح» و «فیل و قریش»، نیز «جزئیت یا عدم جزئیت بسمله» از مهم ترین اهداف این مقاله است. مقاله فراروی نشان می دهد شیخ بها استدلال به وجود پیوند معنایی میان سوره های یادشده (دوبه دو)، سخن اخفشین و عدم فصل میان این سوره ها در مصحف ابی بن کعب را برای اثبات اتحاد این سوره ها سست می داند. نیز شیخ بها بر پایه روایات امامان علیهم السلام، «بسلمه» را آیه قرآن و جزء سوره می شمرد و به وجوب قرائت آن در نماز قائل است.

در این مقاله، پس از شرح مختصری درباره ی نزاری قهستانی و منظومه ی ازهر و مزهر وی، مقولههایی تحت عنوان سبک، سبک شناسی و سبک شناسی لایه ای تعریف شده است. سپس بر مبنای فرمول کوکران، از این منظومه نمونه گیری شد و بر اساس روش های آماری، مؤلّفه هایی چون ترتیب اجزای جمله ها، سبک و ساختمان جمله ها، طول جمله ها، وجهیّت، نقش معنایی جملات و صدای دستوری بررسی گردید. نتایج حاصل از این تحقیق، نشان می دهد با آنکه این اثر منظوم است، امّا بیش از 60 درصد جملات، چیدمان طبیعی و معیار دارند. میانگین طول جمله ها 40/5 واژه است؛ درنتیجه، جملات کوتاه، روشن و صریح هستند. باتوجّه به اینکه 58/80 درصد جملات، ساده و مستقلّ اند، سبک این اثر گسسته است. 09/90 درصد جملات، در وجه اخباری و نزدیک به 90 درصد جملات، خبری هستند که نشان دهنده ی قاطعیّت گزاره هاست. 10/73 درصد جملات، صدای فعّال دارند که باتوجّه به اینکه این منظومه، اثری غنایی-حماسی است و فاعلی کنشگر می طلبد، این درصد (10/73)، طبیعی و به جا است.

ابوحیان در نحو بیشتر به مکتب بصره تمایل دارد و روش سیبویه را الگوی خویش قرار می دهد اما به شکل تعبدی از علمای بصره پیروی نمی کند. او در اصول نحوی بر خلاف کوفیان عمل می کند و از هیچ قبیله ای شاهد نمی آورد مگر اینکه لهجه آنها خالص بوده و با عجمه و لکنت نیامیخته باشد. ابوحیان همیشه موضع مخالف در برابر کوفیان ندارد بلکه در مواردی که آنان را بر حق می بیند با آن ها موافقت می نماید. نظر نحوی ابوحیان فقط در یک مورد با آرای علمای بغداد توافق دارد و آن عبارتست از جایز شمردن صیغه تعجب از افعال ناقصه منفی، مانند: "لیس" و "مازال". ابوحیان از ابن مضا متاثر گردید و به الغاء عامل روی آورد ولی موضعی متعادل بین مذهب ابن مضاء و روش طرفداران نظریه عامل داشت. 

در اینکه اکتشافات جدید و پیشرفتهای علمی حاضر نیاز لغت به کاربردها و واژه های جدید را در زمینه های مختلف چند برابر کرده است، شکی نیست. برطرف کردن این نیاز مبرم بار سنگینی است که بر دوش پژوهشگران متخصص در علم اصول نحو و لغت است؛ زیرا که فقط آنها می توانند این امر خطیر و ظریف را به نحو احسن و کامل انجام دهند، تا لغت بتواند پیشرفت کند و با زندگی انسان کمک و همراهی کند.این مقاله بر این امر تاکید می کند که متخصصان علم اصول نحو قبل از اینکه به راههای مانند ترجمه (تعریب (پناه ببرند، باید تمام اصول، قواعد نحو، صرف و لغت را کاملا مورد بررسی دقیق، همچنین همه کاربردهای مختلف زبان عربی - اعم از مشهور و غیر مشهور - را مورد تحقیق کامل قرار دهند.به نظر می رسد که این تجدید نظر و بررسی شامل دو مورد زیر می باشد:  -1 انواع مختلف سماعه و قیاس؛  - 2 چگونگی استفاده علمی صحیح از مسایل خلافی و صرفی که بین علمای نحو وجود دارد؛این مقاله به بررسی مورد اول اختصاص دارد که تمام موارد سماع و قیاس و همه انواع مختلف آنها را مورد بررسی و مناقشه علمی و احیانا اظهار نظر مستدل قرار داده است که شامل موضوعات اصولی قابل توجه می باشد.